"Nergens ter wereld zoveel expertise als in Utrecht"

“Nergens ter wereld zoveel expertise als in Utrecht”

Op zoek naar vaccin tegen prostaatkanker

Prostaatkanker is de meest voorkomende vorm van kanker en een van de belangrijkste doodsoorzaken bij mannen. Bij deze kankervorm speelt onderdrukking van het immuunsysteem een grote rol. Onderzoekers Willem Stoorvogel en Marianne Boes willen een vaccin ontwikkelen dat deze onderdrukking bij patiënten tegengaat. Met een Seed Money Grant van de Universiteit Utrecht zijn zij met hun veelbelovende onderzoek gestart.

Juni 2015 in VETgedrukt (Faculteit Diergeneeskunde, Universiteit Utrecht)

Download artikel als pdf

Het immuunsysteem is een belangrijk verdedigingsmechanisme tegen de ontwikkeling van kanker. Als ons afweersysteem zijn werk niet zou doen, zouden we al heel vroeg kanker krijgen, vertellen de onderzoekers. “Iedereen maakt continu tumorcellen, misschien wel tientallen per dag. Dat is relatief weinig, want de mens heeft 10 tot de 13e cellen. Het gaat dus om een paar korreltjes in de woestijn. Deze tumorcellen worden vrijwel allemaal opgeruimd door het immuunsysteem.”

Achilleshiel van de man

Prostaatkanker is de meest voorkomende vorm van kanker bij mannen van boven de vijftig. “Als een prostaatcel muteert en ontspoort tot een tumorcel, dan is de kans groot dat deze cel níet door het immuunsysteem wordt opgeruimd”, zegt Willem Stoorvogel, hoogleraar Biochemie en Celbiologie bij de facultaire onderzoeksprogramma’s Fertility & Reproduction en Strategic Infection Biology. “Prostaattumorcellen maken namelijk ook prostasomen die het immuunsysteem van de man onderdrukken. Ontspoorde prostaatcellen worden daardoor niet meer herkend door het immuunsysteem. Dat is de achilleshiel van de man en de reden waarom prostaatkanker zo vaak voorkomt.”

Lichaamsvreemd sperma

Waarom heeft de natuur een systeem ingebouwd dat de man extra kwetsbaar maakt? Dat heeft te maken met de voortplanting, legt Willem uit. “Voor de voortplanting is het belangrijk om het immuunsysteem te onderdrukken, anders zou de vrouw zaadcellen afstoten, want sperma is lichaamsvreemd. Maar daar heeft de natuur wat op gevonden, anders zou het snel zijn afgelopen met de mens.”

Daar heeft de natuur wat op gevonden,
anders zou het 
snel zijn afgelopen met de mens”

In sperma en ook in prostaatvloeistof zitten kleine membraanblaasjes van 100 nanometer, die door de prostaat worden gemaakt. Deze prostasomen, zoals ze heten, hebben aan de buitenkant stoffen die immuunreacties kunnen dempen, zodat er toch bevruchting kan plaatsvinden. “We vermoeden dat deze prostasomen ook immuniteit tegen prostaattumorcellen onderdrukken, wat kan leiden tot kanker.”

Afweer onderdrukken

Willem heeft het bewust over ‘vermoeden’, want de onderzoekers weten nog niet hoe de kleine blaasjes precies werken. Een van zijn onderzoekers, Marian Aalberts, ontdekte tijdens haar promotieonderzoek dat er twee typen prostasomen zijn met tegengestelde functies: het ene type onderdrukt het immuunsysteem, terwijl het andere een functie heeft in de regulatie van spermacellen. Hoe dat precies zit, gaan ze nu onderzoeken.
“Willem en ik kennen elkaar al vrij lang”, zegt Marianne Boes, UHD bij Immunologie (UMC Utrecht) en werkzaam in het Wilhelmina Kinderziekenhuis. “We hebben al vaker samen onderzoek gedaan. Ik onderzoek onder meer de rol van vetcellen in afweerreacties, zogeheten adipocyten. Adipocyten communiceren met zogeheten NKT-cellen, dat zijn heel belangrijke cellen in ons immuunsysteem. We vermoeden dat vetcellen en prostasomen de NKT-cellen die het immuunsysteem onderdrukken, op een vergelijkbare manier aanzetten.”

Ultracentrifuges

Willem en Marianne isoleren prostasomen uit sperma van gezonde mannen die gesteriliseerd zijn. “Na deze ingreep komen mannen na een paar weken terug om te testen of het sperma niet meer werkt. Er zitten nog wel veel prostasomen in het ejaculaat, dat is voor ons mooi zuiver materiaal om deze blaasjes uit te isoleren. Dat gebeurt met ultracentrifuges. Daarna brengen we de geïsoleerde prostasomen in contact met dendritische cellen en NKT-cellen uit bloed om te kijken wat er gebeurt. We zijn net met deze proeven begonnen.”

Schakelaar omzetten

Na het isoleren willen de onderzoekers de prostasomen biochemisch een beetje veranderen door er speciale vetten aan toe te voegen. Willem: “We proberen de schakelaar als het ware om te zetten. Geïsoleerde prostasomen van prostaatkankerpatiënten kunnen op dezelfde manier worden veranderd. Na terugspuiten kunnen zij het immuunsysteem van de patiënt mogelijk aanzetten om de tumor aan te vallen. Als dat werkt, hebben we een personalised therapeutisch vaccin. Alle cellen maken blaasjes, ook gezonde cellen, dus het zou ook bij andere tumorcellen kunnen werken, zoals borst- en huidtumorcellen. Vandaar dat we eerst een proof of principle willen ontwikkelen.”

Prostasomen kunnen mogelijk ook fungeren als biomarker om kanker mee aan te tonen. “De reguliere PSA-metingen zijn niet erg betrouwbaar”, weet Marianne. “We zouden de hoeveelheid prostasomen in het bloed van mannen kunnen meten en ook de moleculaire samenstelling daarvan, als een soort vingerafdruk. Een prostaattumor geeft een andere vingerafdruk dan een gezonde prostaat, dus dat maakt de uitslag veel betrouwbaarder.”

Komt prostaatkanker enkel bij mannen voor? “Ook dieren kunnen prostaatkanker krijgen, vooral honden”, antwoordt Marianne. “Maar dieren worden over het algemeen niet zo oud, dus er is weinig onderzoek gedaan naar prostaatkanker bij dieren. Het fijne is dat Diergeneeskunde en Geneeskunde in Utrecht zo dicht bij elkaar zitten, daardoor kunnen we in de toekomst een op prostasomen gebaseerde therapie mogelijk eerst op honden testen. Als het bij honden werkt, is de stap naar mensen een stuk dichterbij.”

Nergens ter wereld

Begin januari kregen Willem en Marianne een Seed Money Life Sciences Grant van de UU, als ‘boost’ voor hun veelbelovende onderzoek. Ze zijn ontzettend blij met de subsidie en er is geen betere plek dan Utrecht. “Nergens ter wereld zit zoveel relevante expertise bij elkaar als hier”, zegt Willem. “Als dit lukt, hebben we straks een heel mooi verhaal. Deze combinatie van prostasomen, lipiden, NKT-cellen en dendritische cellen is absoluut kansrijk.” Werk aan de winkel, besluit zijn collega. “Anderhalf jaar is zo voorbij, dus we gaan even flink knallen!”